.

Kultura sjećanja na djelu

Neuništiva je duhovne vertikala između  živih i upokojenih Prebilovčana

Hram Vaskrsenja Hristovog

Decenijama je trajala borba stanovnika Prebilovaca za ostvarenje prava da se njihovi očevi, majke, braća i sestre ekshumiraju iz Šurmanačke jame i dostojno sahrane u rodnom selu. Ta borba u kojoj je iznjedrena, u srpskom nacionalnom biću, kultura sjećanja na nevine žrtve okončana je 8. avgusta 2015. godine kada je osvještan hram Vaskrsenja Hristovog u čijoj su kripti, nakon dva ubistva- u avgustu 1941. i junu 1992., sahranjeni. Čin osvećenja obavio je patrijarh srpski Irinej uz sasluženje 20 episkopa i dvije stotine sveštenika. U toj godini, Sinod SPC prebilovačke i donjehercegovačke mučenike pribrojio je saboru svetih. Ove 2021. godine dostojanstvno je obilјežena 80-to godišnjica stradanja i Slava svetih prebilovačkih i donjehercegovačkih mučenika.

Duhovna vertikala između živih i upokojenih kod pravoslavnih Srba je veoma snažna. Praktično, neuništiva. Ona je vidlјiva, posebno, u mjestima masovnog stradanja Srba u ratovima.

          Prebilovci decenijama, od 6. avgusta 1941, godine, njeguju sjećanje na svoje nekadašnje žitelјe na zvjerski način ubijene u vrijeme postojanja Nezavisne Države Hrvatske, kada su više od šest stotina žena i djece ustaše žive bacile u Šurmanačku jamu. Jedno od najsnažnijih svjedočenja o vremenu pogroma je novela Mitra Šarića, savremenika tih događaja, Nikolјdan u Prebilovcima. 

         I pored najstrašnijeg zločina nad nedužnim narodom, potomci i njihovi srodnici nastavili su živjeti život u kojem su, još u toku rata preživjeli muškarci sklapali nove brakove i obnavlјali imena ubijene djece, duboko svjesni da je, ”mnogo bolјe biti brat, potomak i sunarodnik onih koji su ubijeni, nego onih koji su ubijali”, kako će to u Prebilovcima, nad porušenom grobu, reći vladika Grigorije mnogo zaslužan da se nad razrušenim grobom podigne hram Vaskrsenja Hristovog.

Prva posjeta jami u Šurmancima

          U slobodnoj zrmlјi, pedesetih godina minulog vijeka, preživjeli Prebilovčani posjetili su jamu u brdima kod Šurmanaca. Vidjeli su gdje su njihovi najmiliji skončali život i pomolili se sa svojim sveštenikom za pokoj njihove duše. Potom je uslijedila zabrana odlaska na mjesto stradanja, da bi šezdesetih godina bila pojačana betoniranjem grotla jame i podizanjem skromnog obeliska na kojem je bio uopšten tekst koji je podsjećao šta su radili ”domaći izdajnici”. Spomenik je srušen u ratu deevedesetih godina minulog vijeka.

Proglašenje svetih, izgradnja njihovog hrama

          Betonska ploča nad jamom u Šurmancima prekinula je vertikalu između živih i silom upokojenih stanovnika Prebilovaca. Zahtjevu uže i šire rodbine žrtava, lokalna vlast, krajem sedamdesetih godina minulog vijeka, izašla je u susret i omogućeno je svakog šestog avgusta redovno posjećivanje i vjerski obred u Šurmancima uz pratnju milicije. Tako je bilo do devedesetih godina kada je lokalna vlast, opet na zahtjev rodbine, dozvolila da se ukloni betonska ploča, sakupe posmrtni ostaci žrtava opoje i konačno dostojanstveno sahrane u kripti hrama posvećenog Saboru srpskih svetitelјa i prebilovačkih novomučenika a koji je podizan u Prebilovcima. Dogodilo se to tačno na pedesetogodišnjicu stradanja naroda 4. avgusta 1991. godine. Svetu arhijerejsku liturgiju služio je patrijarh srpski Pavle koji je za zemalјskog života tri puta posjetio Prebilovce.

          Ni punu godinu poslije dostojanstvene sahrane, izbio je građanski rat u BiH, stanovništvo je, od strane udruženih hrvatsko-muslimanskih snaga, protjerano, kripta sa posmrtnim ostacima žrtava minirana, svaka kuća u selu zapalјena. Tek punu deceniju kasnije počeli su se protjerani stanovnici Prebilovaca vraćati na rođeno ognjište. Godine 2013. nakon uklanjanja smetlјišta sa mjesta gdje je bio hram i istraživanja kako bi se utvrdlo šta je bilo sa zemnim ostacima žrtava, započela je izgradnja hrama posvećenog Vaskrsenju Hristovom. Planirani radovi uklјučujući živopisanje hrama i uređenje prostora od jednog hektara, završeni su avgusta 2015. godine, kada je 8. avgusta čin osvećenja obavio patrijarh srpski Irinej uz sasluženje 20 episkopa i dvije stotine sveštenika. U toj godini, Sinod SPC pribrojio je ”Saboru Svetih prebilovačke i donje hercegovačke mučenike koje je Gospod već proslavio u Carstvu nebeskom nakon njihove mučeničke smrti i ispovjedništva. Proglašavajući ih za svete Crkve Pravoslavne, koji mučenički postradaše, blagosilјamo Gospoda što se na njima ispuni reč Nјegova: Blaženi prognani pravde radi, jer je njihovo carstvo nebesko (Mt 5,10)

Osamdeset godina kasnije

          U njegovanju kulture sjećanja u Prebilovcima, pored ličnog angažovanja direktnih potomaka žrtava, krupan doprinos dala je izložba o stradanju Srba iz Prebilovaca i Donje Hercegovine koju su pripremili istoričari Predrag Lozo i Dragoslav Ilić za potrebe Udruženja Jadovno iz Banja Luke i SND Prebilovci iz Beograda. Organizovana je u desetine gradova u BiH, Srbiji kao i u inostranstvu, da bi stigla u Prebilovce gdje je otvorena kao stalna postavka u Duhovnom i kulturnom centru sveti kralј Milutin. Recenzent izložbe bio je docent doktor Goran P. Latinović, načelnik odsjeka za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Banja Luci.

          Obilјežavanje 80-to godišnjice stradanja naroda iz Prebilovaca i Donje Hercegovine počelo je u srijedu 4. avgusta predavanjem rektora Cetinjske bogoslovije Gojka Perovića. U inspirativnom izlaganju Gojko Perović biblijsku tragediju Prebilovaca i amfiteatar hrama u kojem se okuplјenom narodu obratio, povezao je sa amfiteatrima u staroj Grčkoj, grčkim tragedijama i nultom tačkom muzeja i spomenika 11. septembar u Americi. Da bi ilustrovao koliko lјudski um može nisko pasti u činjenju zločina. Sa najniže nulte tačke prebilovačkog amfeteatra ulazi se u hram Vaskrsenja Hristovog gdje su ispisana imena nevinih žrtava na zidovima u dva nivoa hrama, svjedočeći, kako je primjetio Gojko Perović, o padu lјudskog uma i dubini i širini učinjenog zločina.

          Dan kasnije, mjesni paroh Marko Gojačić služio je večernje, a nakon službe Božije, u amfiteatru istoričari dr Milan Gulić, Nemanja Dević i Predrag Lozo održali su istorijski čas, posvećen stradanju Srba u svjetskim ratovima. U okviru istorijskog časa predstavlјena je knjiga jereja Marka Gojačića ”Stradanje Srba u Prvom svjetskom ratu po dokumentima prote Vase Medana” (Vidoslov 2021.). Knjiga jereja Marka Gojačića kojom je obilјežena i stogodišnjica rođenjs prote Vase Medan, prvog paroha čaplјinskog, predstavlјa zbornik dokumenata iz vremena Prvog svjetskog rata koje je ispisao njihov savremenik i svjedok sveštenik Medan. Knjiga je, kako je primjetio istoričar Milan Gulić, viši naučni saradnik Instituta za savremenu istoriju, dragocjena za buduća istraživanja od strane istoričara.

          Centralna svečanost praznika prebilovačkih i donjehercegovačkih mučenika bila je Sveta arhijerejska liturgija održana u petak 6. avgusta. Svetom arhijerejskom liturgijom predstojao je episkop diseldorfski i sve Nјemačke Grigorije uz sasluženje domaćina episkopa zahumsko – hercegovačkog i primorskog Dimitrija i sveštenstva. Slavske darovi, kumova Slave bratstva Ekmečić blagoslovio je episkop bihaćko – petrovački i rmanjski Sergije.

------------------

Besjeda vladike Grigorija

Draga braćo i sestre, današnje Jevanđelјe počinje riječima, svima nama lјudima, kroz učenike Hristove: „Evo, ja vas šalјem kao ovce među vukove.“ I kad sam jutros pitao vladiku koje Jevanđelјe čitamo i kad mi je rekao, sjetio sam se one čuvene priče, koje se možda neki od vas sjećaju, neki su zaboravili, koju je napisao genijalni pisac Ivo Andrić, a koja se zove Aska i vuk. Slika iz te priče mi je nekako, nekim čudom došla pred oči i sjetio sam se kako je jedno jagnje, jedna ovčica zaboravila da ide za ostalima i ostala na nekoj zelenoj livadi da pase i tu je spazio vuk. I ona je vidjela vuka. A onda joj je došao neki glas koji govori da igra, da igra što bolјe, što lјepše i što duže; a vuk, njemu je došlo na pamet – pa neka igra, imaću pred sobom i igru, a svakako ću je na kraju pojesti. Ali je ova ovčica igrala dugo i lijepo, i igrala zanosno i čudesno – i stari olinjali vuk, kakav je inače svaki vuk u jednom trentku, jednog dana – star i olinjao, čekao da se ovčica umori, uživao u njenoj igri i razmišlјao kako će je svakako pojesti.

Međutim, kako je to dugo trajalo, pastiri su shvatili da jedne ovčice nema i onda su požurili da je traže i pošto je ona, kako rekoh, dugo i lijepo igrala, a vuk je uživao u njenoj igri i čekao da se ona umori, da je onda u slast pojede – stigli su pastiri i ubili starog, olinjalog, krvoločnog vuka. To je poenta te priče, braćo i sestre.

Prije 80 godina u ovom selu, mala dječica kao jaganjci na ovim livadama sa svojim majkama, očevima i bakama radili su ili su se igrali, ali vukovi nisu čekali da oni svoj rad ili svoju igru završe, nego su skočili i na najkrvoločniji način ih ubili i onda su, da bi sakrili trag, bacili ih u jame, …. a pastira niotkuda. A onda je prošlo više od 40 godina, onda su došli pastiri iz sela i izvadili kosti iz jama.

I kada smo pomislili – ipak su ovčice i jaganjci spaseni, onda su opet došli vukovi, lјuti i rasrđeni što su njihova nedjela otkrivena i onda su njihove bijele kosti minirali. I nije ni to bilo dovolјno, nego su ih nastojali zatrpati nečistoćom i smećem, a pastira sa ove zemlјe niotkuda da dođu. A onda je Bog, pastir dobri, učinio da nakon svega toga siđe ova crkva na te kosti i da ih vaskrsne i da pokaže da stari olinjali vuk mora da umre.

Stari olinjali vuk, koji je u ovom slučaju simbol smrti i onaj koji donosi smrt, ovde više nema šta da traži. On je gubitnik na ovom mjestu. Smrt ovde više nema više nikakvog udjela. Ove ovčice su spasene i zato su one svete i zato su tako bijele i tako čiste, jer su se više puta u svojoj krvi okupale, više puta su stradale i pokazale su da vrijeme koje je proteklo nije ništa strašno ako na kraju dođe Pastir Dobri.

Eto, braćo i sestre šta se dogodilo na ovome mjestu. Kakva divna i čudesna priča. Priča koja nije samo priča, nego priča koja je događaj. Priča koja je stvarnost, priča koju danas možemo da osjetimo. Da Bog daruje nama da poslušamo riječi našeg Spasitelјa – da idemo u ovaj svijet sa sviješću da smo ovce koje idu među vukove,  da idemo sa sviješću da nije dovolјno da budemo samo bezazleni, nego da budemo i mudri; da idemo sa sviješću da je moguće da brat ustane na brata, i otac na sina, i djeca na roditelјe svoje, i da se toliko izbezume da postanu vukovi.

Da uvek pazimo, braćo i sestre, da se čuvamo toga. Jer kao što vidimo, može čitava jedna zajednica i čitav jedan narod da upadne u obmanu, kako smo mi jedini čestiti i dobri, jedini smo mi ovce, a svi su drugi vukovi. Može neki drugi narod da upadne u to – a to je opasno, to je opasan idol koga treba da ubijemo u svojoj duši, u svom srcu.  Kao što vidimo, i u našem narodu ima i bijelih i crnih vukova, i kao što vidimo, i u drugim narodima ima i jaganjaca i ovaca. Zato je važno da na ovom mjestu svetom, mjestu svijetlom, mjestu pokajanja i mjestu vaskrsenja uvek slavimo pobjedu nevinih i čistih, čega su simbol jaganjci i ovce, nad krvoločnim i zlim, čega je simbol u ovoj priči i u ovom Jevanđelјu vuk.

Da Bog daruje da ova djeca rastu, da se mi okuplјamo na ovom ognjištu, ognjištu u kome nas ne griju drva i vatra, nego blagodat svetih mučeničkih kostiju.

Amin, Bože daj!

-----------------

Izložba u Beogradu

          Povodom obilјežavanja osam decenija od masakra počinjenog nad Srbima u Prebilovcima, Muzej žrtava genocida i Narodni muzej iz Beograda priredili su izložbu u atrijumu Narodnog muzeja u Beogradu. Izložba o tom strašnom ustaškom zločinu održana je od 5. do 8. avgusta 2021. godine.

          Na izložbi se našla i sačuvana stolica prebilovačke učitelјice Stane Arnaut kao i fotografije iz Prebilovaca načinjene neposredno nakon Drugog svetskog rata, kao i one nastale krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prethodnog vijeka tokom procesa ekshumacije posmrtnih ostataka žrtava iz hercegovačkih jama kao i njihove i sahrane.

          Na otvaranju izložbe u Beogradu govorili su Bojana Borić Brešković, direktorka Narodnog muzeja u Beogradu, i Dejan Ristić, vršilac direktora Muzeja žrtava genocida.

Kumstva prebilovačkih bratstava

          Po osvećenju hrama Vaskrsenja Hristovog 2015. godine slava Svetih prebilovačkih i donjehercegovačkih mučenika, prema kalendaru SPC koja ih je pribrojila saboru svetih, obilјežava se 6. avgusta uz molitveno prisustvo velikog broja vjernika i rodbine nevinih žrtava. Pristignu, kao ove godine, iz raznih mjesta u Srbiji- iz Niša, Beograda, Novog Sada, Trebinja, Bileće, iz inostranstva- iz mjesta gdje stalno žive.  

          Prvi kum Slave svetih novomučenika bio je Pavle Bulut, jedan od svega 174 preživjela Prebilovčanina. Godinu dana kasnije časnu i uzvišenu ulogu kuma slave preuzela je familija Đorđa Brstine. Bratstvo Dragićević čiji su preci osnovali selo još u Srednjem vijeku kumovalo je slavi 2018. godine i, tako, pokazalo se, uvelo praksu da u budućnosti prebilovačka bratstva budu kumovi slave. Do sada su, uz Dragićeviće, tu ulogu obavila bratstva Nadaždin i Ekmečić a naredne 2022. godine biće bratstvo Ždrakanovća.

          - Nakon lomlјenja slavskog kolača, ove 2021. godine svečano je, ispred bratstva Ekmečić, našem episkopu Dimitriju uručena ikona Vaskrsenja Hristovog koju hram u selu nije imao. Ikona je dimenzija 54H40 cm i rad je akademskog slikara Milosava Bate  Babića. Ikonu su ispred bratstva Ekmečić episkopu zahumsko-hercegovačkom i primorskom Dimitriju uručio Božidar Ekmečić, sin Milenka- Sosana, kaže za portal Prebilovci selo na internetu Pavle Ekmečić.

--------------

Na portalu Prebilovci selo na internetu publikovano 9. avgusta 2021. godine

Autori fotografija Stojan Đorđević i Aco Dragićević