Stefan Radojković
Prebilovci – implikacije za istraživanja genocida nad Srbima u NDH [1]
„Panorama sela iz 1978. godine” Snimio: Aco Dragićević
Zločin u Prebilovcima, događaj do detalja poznat Srbima iz Hercegovine, postao je, ponovo,[2] poznat široj javnosti nakon emitovanja dokumentarnog filma Sanje Dragićević Babić „Prebilovci, tamo i kamen ima ožiljak“ u aprilu ove godine. Slično kao i u slučaju filma „Dara iz Jasenovca“ Nataše Drakulić, emitovanje na javnom servisu Republike Srbije pomenutog filmskog ostvarenja podstaklo je mnoge, kako pojedince čiji koreni ne vuku iz Hercegovine tako i predstavnike različitih državnih ustanova, lokalnih samouprava i nevladinih udruženja iz Srbije i Crne Gore, da se zainteresuju za sudbinu sela kraj leve obale Neretve, tokom postojanja Nezavisne Države Hrvatske (NDH). Slučajno, ili možda kao posledica veće medijske vidljivosti Prebilovaca, kontaktirala me je novinarka francuske novinske agencije. U tom trenutku, moje poznavanje teme je u najboljem slučaju površno. Zainteresovana za zločin u tom hercegovačkom selu, predstavnicu novinske kuće interesuje autentičnost određenog teksta, kao istorijskog izvora, čija je cirkulacija društvenim mrežama viralna, često se citira, a posebno dovodi u vezu sa zločinom u Prebilovcima.[3]
Od proleća do danas – avgusta 2022. godine nastaje članak pred Vama – vreme provedeno i posvećeno istraživanju dokumenata, njihovom analiziranju, paralelno sa stvaranjem sadržaja za audio-izložbu „Prebilovci. Svetlost u tami“, eksponencijalno je raslo. Pored dokumenata Kraljevine Italije, Nezavisne Države Hrvatske, Srpske pravoslavne crkve, Okružnog suda u Mostaru iz vremena socijalističke Jugoslavije, te svedočanstava preživelih osoba poput Mare Bulut, imao sam prilike da sa upoznam i sa, za ovu temu, značajnim korpusom naučnih publikacija nastalih iz pera hercegovačkih Srba. Pregledanjem pomenutih publikacija, naročito rezultata istraživanja Save Skoka, Milana Grahovca i Đure Ekmečića, stekao sam prilično jasan uvid u hronološki razvoj događaja u Hercegovini tokom 1941. godine. Naravno, naglasak je bio na zločinu u Prebilovcima tokom avgusta te godine.
S druge strane, upadljivo su mi nedostajala strukturna objašnjenja prirode zločina nad Srbima u NDH, pa tako i nad Srbima Hercegovine, što je hronična boljka domaće istoriografije i publicistike. Konvencionalna razmišljanja o temi genocida nad Srbima, barem do sada, svodila su se na: 1) neshvatljivost ustaških zločina zbog brutalnosti i načina sprovođenja (izuzetno pogrešno i opasno tumačenje, po mom sudu) ili 2) fašizam i ekstremni nacionalizam kao idejna podloga nasilja nad Srbima (tačno ali ne i dovoljno objašnjenje, naročito kada se tumače zločini poput genocida).
Slično, rečenica poput ove: „Po pravilu, masovni zločini poput genocida dešavaju se tokom vanrednog tj. ratnog stanja“, možda izgleda kao opšte mesto (tautološka tvrdnja) i konvencionalno shvatanje genocida; međutim, pokazati kako, tačno, ratno stanje dovodi do niza zločina čiji zbir dostiže nivo genocida predstavlja nimalo jednostavan poduhvat. S druge strane, ne znači da ne treba pokušati skiciranje uslova, strukturnih pretpostavki, koji omogućavaju zločine čija rasprostranjenost, dinamika i priroda predstavljaju pokušaj uništavanja jednog naroda.
S tim na umu, pokušaću da na narednim stranama ponudim, zapravo skiciram s obzirom na platformu i format, dodatna objašnjenja u cilju rasvetljavanja ne samo sudbine prebilovačkih žena, dece i staraca već i genocida nad Srbima u NDH. Iz tog razloga, osloniću se na najpre na nalaze prethodnika kako bih čitaoce upoznao, ukratko, sa zločinom u Prebilovcima.
Opis zločina
U skladu sa formatom, skica zločina neće biti iscrpna već više orijentaciona jer podrazumeva da većina čitalaca nije upoznata sa samim događajem. Takođe, kao što je spomenuto, osloniće se, u najvećoj meri, na istraživanja pomenutih Skoka, Grahovca i Ekmečića.
Priprema za napad na Prebilovce, u organizaciji čapljinskog logornika Franje Vega i njegovih ustaša,[4] počinju 2. avgusta 1941. godine ispitivanjem terena. Konkretno, ustaše iz Čapljine, centar istoimenog kotara u okviru Velike župe Dubrava (obuhvata Dubrovnik sa zaleđem, istočnu i deo zapadne Hercegovine), šalju dva kamiona oružnika (žandarmerija) prema selu kako bi stekli uvid u način reagovanja meštana. Oružnici nisu pucali već su se zadovoljili saznanjem o pravcima bežanja muškog stanovništva, kao i o pasivnosti žena i dece ubeđenih da nisu primarna meta. U tu svrhu su slate i poruke župnika – pozivi za povratak kućama, uveravanja da opasnost ne preti seljanima – don Ilije Tomasa iz Klepaca, susednog sela.
„Podjela NDH po velikim župama i kotarevima. Izvor za sliku: Darko Stuparić (ur.), Tko je tko u NDH. Hrvatska 1941 – 1945, Minerva, Zagreb, 1997, st. 460
Ujutro, 4. avgusta, napad na selo kreće iz četiri pravca – Hotanj, Čapljina, Gnjilište i Kruševo – kako bi se selo okružilo, a svaki pokušaj bekstva predupredio. Prilikom ulaska u selo ubijeni su pojedini zatečeni muškarci – najveći broj njih nije spavao kod kuće već po okolnim brdima – dok su žene, deca i stariji ljudi koncentrisani u zgradi lokalne osnovne škole „Kralj Milutin“. Nasilje nad ženama, naročito silovanje mlađih i devojaka, otpočinje upravo tu. Stana Arnaut, lokalna učiteljica, jedna je od prvih žrtava. Mara Bulut, svedok stradanja Prebilovčana, spominje još i Đuku Medić, Fimiju Dragićević, Stoju Bulut, Olgu Brnjašić i Milevu Bulut.
„Djevojke iz Prebilovaca na kraju tečaja iz domaćinstva (1939). Od djevojaka sa fotografije, koje su se zatekle u selu, avgustovski pomor preživjele su samo Neđa (Marka) Ekmečić i Ljubica (Mitra) Šarić te još tri djevojke koje se u to vrijeme nisu zatekle u selu; Ljubica (Todora) Ćuk, Krstinja (Jove) Ćuk i Dušanka (Jove) Mandrapa. Ljubica i Krstinja, nakon tečaja, udale su se u Ljubinje, a Dušanka, koja je bila u selu kod đeda Ognjena Ždrakanovića vratila se u selo Kolojanj gdje je rođena.
Predveče, 4. avgusta, grupa zatočenih meštana sprovedena je peške do mosta na reci Bregavi gde su ih čekali kamioni radi transporta u obližnje selo, Tasovčići. Nakon noćenja u pomenutom selu, žene i deca premešteni su do železničke stanice u Čapljini gde su spojeni sa novom grupom Prebilovčana, pohvatanih tokom noći 4. na 5. avgust. Sve u svemu, preko 500 osoba natrpano je u šest stočnih vagona u kojima provodi ceo dan. Malo je reći da su tokom vrelog, avgustovskog, dana, zbog žeđi i nedostatka vazduha zatočenici bili dodatno izmučeni. Uveče, preuzeti od ustaškog tabornika Andrije Buljana i njegovih 300 ustaša, kompozicija vagona pristiže u selo Šurmanci gde ih dočekuje ustaški rojnik, Ivan Jovanović, zajedno sa ljudstvom iz Međugorja, Bijakovića i Šurmanaca, ukupne jačine oko 150 osoba.
„Lijeva i desna strana reke Neretve” Izvor za sliku; Đuro Ekmečić, Prebilovci, neprebilna rana srpska, strana 313, Kultura Beograd 1994
Na železničkoj stanici, tačnije kafani u okviru iste, između Buljana i Jovanovića dogovoren je način sprovođenja zatočenika do jame „Golubinka“ gde će biti bačeni.[5] Ujutro, 6. avgusta, meštani Prebilovaca, razvrstani u kolonu od po četvoro, sprovedeni su do sela Šurmanci tj. do mesta „Vranac“ gde su zatočenicima oduzete sve stvari od neke vrednosti. Nakon toga, ustaše se dele u četiri grupe, svaka sa određenim zadatkom:
„[…] prva grupa, koja je pored pušaka nosila i motke za sušenje duvana, otišla je na jamu „Golubinku“, sa zadatkom da tamo prihvata žrtve i motkama ih gura u jamu; druga grupa je, takođe, otišla na jamu da za svakom grupom žrtava survanih u ponor, obarala gomile kamenja; treća grupa je sprovodila žrtve (po partijama od 25 do 30 osoba) od padine „Vranac“ do neke Smrdljike (vrsta drveta), udaljene oko 40 metara od jame, gde su ih prihvatali jamari i odvodili (opet po partijama od pet do sedam lica) na rub jame i obarali u grotlo; četvrta grupa je čuvala žrtve na padini „Vranac“ sve dok poslednja partija nije odvedena. Uništavanje žitelja sela Prebilovaca trajalo je punih šest časova, od 7.30 do 13.30 časova. Ove činjenice utvrđene su na sudskom procesu vođenom u Okružnom sudu u Mostaru protiv četrnaestorice učesnika i neposrednih izvršioca tog zločina […], juna 1957. godine.“[6]
Kraj prebilovačkag stradanja uslediće u danima nakon egzekucije žena i dece iz Prebilovaca – ubijeno je još 48 osoba (muškaraca) u Morin otoku, nakon predaje ustaškoj posadi u selu između 12. i 15. avgusta, da bi krajem avgusta bilo lišeno života još 20 lica. Prema istraživanjima Skoka, zimu 1941. godine u selu dočekaće 164 od 994 osoba koliko ih je bilo uoči početka Drugog svetskog rata.[7] Vrhunac tragedije, svakako, odigrao se u blizini sela Šurmanci, iznad jame „Golubinka“.
Ne umanjujući težinu zločina nad Prebilovčanima, posebno nad bespomoćnom decom i ženama, na narednim stranama okrećemo se analizi podataka izloženih kako u samom članku do sada, tako i drugih podataka koji su još više i detaljnije izloženi u istraživanjima pomenute trojice autora, uz njihovu dopunu italijanskim i dokumentima NDH, svedočanstvima žrtava iz Hercegovine i počinilaca zločina u Prebilovcima. Cilj je da sliku, do sada fokusiranu isključivo na pomenuto selo, proširimo na Nezavisnu Državu Hrvatsku radi skiciranja onih strukturnih uslova koji su, nažalost, doprineli i, na kraju krajeva, omogućili stradanja poput onih koje su doživeli žitelji Prebilovaca.
Drugim rečima, sada je vreme da optičke sprave podesimo tako da pomenuti zločin, počinjen tokom perioda 4-6. avgust 1941. godine, sagledamo u kontekstu Drugog svetskog rata u Evropi, Jugoslaviji i genocida nad Srbima u NDH. Smatramo da samo na taj način možemo da dobijemo celovitu sliku ne samo stradanja Prebilovčana već i da skiciramo neke od strukturnih pretpostavki stradanja srpskog naroda u pomenutoj državi koristeći pomenuti slučaj.
Odnos Italije i Nezavisne Države Hrvatske
Iako saveznici tokom Drugog svetskog rata, Musolinijeva Italija i Pavelićeva NDH tek 18. maja 1941. godine postižu dogovor o razgraničenju tj. sklapaju Rimske ugovore kojima su prethodili pregovori grofa Galeaca Ćana i Joakima fon Ribentropa u Beču (21. i 22. april), Ćana i Ante Pavelića u Ljubljani (25. april) i u Tržiču (7. maj). Ukratko, odnosi Italije i NDH regulisani su Rimskim ugovorima od kojih je, za našu temu, najvažniji „Sporazum o pitanjima vojnog značaja, koja se odnose na jadransko obalsko područje“. Još konkretnije, sledeća odredba imaće dalekosežne posledice po srpsko stanovništvo u okviru demilitarizovane zone pod vlašću NDH:
„Hrvatska vlada se obavezuje da na otocima i na području između mora i linije na priloženoj karti, koja čini sastavni deo ovog sporazuma, neće podići ni podržavati nikakvo vojno utvrđenje ili uređaj kopneni, pomorski ili vazduhoplovni, nikakvu vojnu (operacionu) bazu niti uređaj koji bi se mogao iskoristiti u ratne svrhe kao ni tvornicu ili skladište municije ratnog materijala.“
U literaturi poznata i kao „druga zona“ – „prvu zonu“ čine delove Dalmacije i ostrva anektiranih od strane Italije, „druga“ pripada NDH ali bez prisustva njene vojske, dok je „treća zona“ u potpunosti militarizovani deo NDH – za fašističku Italiju ona predstavlja garant njene dominacije nad Jadranom, a za Pavelića cenu za pruženo gostoprimstvo tokom međuratnog perioda. Nenameravana, ali svakako dalekosežna, posledica italijanske politike po srpsko stanovništvo „druge ili demilitarizovane zone“ NDH – selo Prebilovci tu potpada, takođe – jeste potpuno odsustvo značajnijih, zvaničnih i državnih, oružanih formacija u tom području. Naravno, pošto ustaška organizacija, zajedno sa svojim članovima, pristalicama i simpatizerima, ne spada u redovnu vojsku NDH (Domobranstvo-domobrani, naziv za redovne vojne jedinice) na nju se ne odnose ni odredbe Rimskih ugovora.
„Nezavisna Država Hrvatska", preuzeto sa portala Antifašistički Vjesnik
Prvi uslov je upravo pred nama. Ustaška organizacija, ne samo što je na čelu države a njene naoružane formacije prisutne na terenu, nema ozbiljnog konkurenta kada je u pitanju monopol nad primenom sile. Naravno, ostaje veliko pitanje koliko bi domobranske jedinice zaista bile voljne da se suprotstave organizaciji koja, pored čelne pozicije u državi ima i, barem inicijalno, značajnu podršku od strane međunarodnih faktora – posebno od nacističke Nemačke – ali i domaćeg, hrvatskog, stanovništva. Ipak, bez obzira na pitanje postojanja/odsustva volje domobranskih jedinica za eventualnu konfrontaciju sa naoružanim ustašama radi održavanja mira i reda – ili pak oružnika (redovna žandarmerijska formacija NDH) koji jesu imali pomoćnu ulogu u zločinu nad Prebilovčanima – upravo zbog nesputanog ustaškog nasilja dolazi do ustanka, u početku mirnog, srpskog stanovništva.
Izveštaj potpukovnika Josipa Kopačina iz Mostara, od 16. avgusta 1941. godine (da podsetimo, deset dana nakon zločina u Prebilovcima i više od dva meseca nakon ustanka Srba u Hercegovini), pruža uvid u stanje na terenu:
„Došla su dvojica naoružanih puškama jedan napred a jedan na nekoliko metara, a iznad sela stajalo je također nekoliko naoružanih ljudi i pazilo na ovu dvojicu.
Izjavili su sledeće: Da oni nisu odmetnici od vlasti. Oni priznaju vlast i žele da budu kod svojih domova ali da im bude osiguran život i opstanak. Oni nisu pobjegli od vlasti nego od straha, jer su ih klali i žive u jame bacali i nisu im dali polja obraditi. Pozvani su bili od izvesnih osoba u časničkom odjelu na pregovore, da se vrate kućama da im nitko ništa neće učiniti i da slobodno obrade polja i da ne trebaju nikoga da se boje, ali svaki put poslije toga napadani su i pohvatani djeca, žene i stariji ljudi i ubijani ili u jame bačeni [odnosi se na sela Prebilovci i Čavaš, prim. autora]. U selo Poljice nitko nije došao jer su sela branili – čuvali ali ipak jednom prije došle su ustaše na postaju i odveli dva lica, poštara i njegovog sina iz njegove kuće.“
U izveštaju pomenutog oficira opisuje se i nešto viši nivo poverenja seoskog stanovništva prema vojsci, oružnicima i službenim licima železnice, odnosno izostanak istog prema ustašama. Međutim, ono što ne vidimo iz ovog izveštaja jeste na koji način se nasilje prema Srbima sprovodi, a kasnije intenzivira, od uspostavljanja „druge zone“ u NDH; jednostavno rečeno, „došli smo na lice mesta“ u trenutku kada je nasilje na svom vrhuncu. Iz tog razloga moramo da se „vratimo kroz vreme“, te analiziramo i druge, dostupne, izvore informacija.
Ustaška infrastruktura organizovanog nasilja
Iako je o namerama ustaškog režima izlišno govoriti, vredi preneti razgovor između Alfija Rusoa (Alfio Russo), italijanskog novinara, i Ante Pavelića krajem aprila 1941. godine izložen u knjizi Stevana K. Pavlovića, Hitler’s New Disorder; ako ništa da bi istakli razliku između namera Zagreba i mogućih načina za njihovo sprovođenje. Na pitanje Rusoa: „A šta ako se svi Srbi pobune?“, Pavelić je lakonski odgovorio: „Onda ćemo ih sve i pobiti.“ Iskaz Desimira Mihića predat Komesarijatu za izbeglice i preseljenike u Beogradu tokom marta 1943. godine pruža uvid u neke od načina organizovanja ustaških vlasti u NDH, u okviru „druge zone“:
„Odmah posle dolaska nemačkih i italijanskih trupa izaslan je u Stolac za ustaškog poverenika Franjo Smole, bivši direktor Hrvatske seljačke zadružne banke, a zatim Muslimanske banke. On je u Stocu počeo da sprovodi ustašku organizaciju [u okviru Velike župe Dubrava, kotar Stolac nalazi se odmah do čapljinskog gde se nalazi i selo Prebilovci, prim. autora], ali je uskoro napustio Stolac da bi se u njega vratio tek kada je između Italije i Hrvatske došlo do sporazuma o razgraničenju. […]
Glasovi o zločinima ustaša u Ljubinju i srezu ljubinjskom bili su počeli da stižu i u Stolac i tek je onda počeo da ulazi strah u naš živalj. Poverenik Smole je, međutim, tvrdio da se to u njegovom srezu neće nipošto dopustiti dok je on poverenik i dok su Srbi mirni, […]
Dva dana nakon ovog događaja upale su ustaše (noću) u kuću uglednog stolačkog zanatlije, čestitog i uglednog Srbina Gojka Pavića, kazandžije, i odveli ga pod izgovorom da ga poverenik Smole zove na saslušaje. Nikada ga posle niko nije video, a njegovoj ženi, kada je došla do Smolea da ga pita šta je s njim, odgovoreno je da ga on nije zvao niti zna gde je. […]“
Analizirajući izvod iz svedočenja Desimira Mihića možemo da primetimo nekoliko stvari. Franjo Smole, poverenik ustaške organizacije, dolazi, napušta pa se opet vraća u Stolac nakon pomenutog razgraničenja što ukazuje na koordinaciju između različitih nivoa u okviru ustaške organizacije. Drugim rečima, naredbe iz Zagreba tj. Poglavnikovog Glavnog ustaškog stana (GUS) sprovode se na terenu. U ovom slučaju, slanjem poverenika iz Zagreba u Stolac, centar istoimenog kotara. Ne slučajno, student prava Franjo Vego – jedan od organizatora zločina nad Srbima Prebilovaca, videti odeljak Opis zločina – postavljen je za logornika ustaškog pokreta u Čapljini, centru susednog kotara. Infrastruktura ustaške organizacije se grana širom države čime se stiče još jedan od uslova za sprovođenje namera rukovodstva iz Zagreba. Zapravo, Stevan K. Pavlović ukazuje na činjenicu da je u najvećem broju slučajeva, tokom prvih meseci NDH, vođstvo na terenu dolazilo „spolja“, dok su samu eliminaciju nepoželjnog stanovništva vršili članovi i simpatizeri ustaškog pokreta sa lokala.
Ovde treba skrenuti pažnju na još jednu stvar. Izbor mesta eliminacije budućih žrtava, nije bio posledica slučajnosti. Posredno, mesto ne ukazuje samo na infrastrukturu ustaške organizacije, već i na druge strukturne uslove o kojima će biti više reči u poslednjem odeljku. Iz tog razloga, od izuzetnog značaja predstavljaju zaključci presuda Okružog suda u Mostaru četrnaestorici ustaša na čelu sa Ivanom Jovanovićem „Crnim“ iz 1957. godine.
Osim što su pronađeni krivima po više tačaka optužnice, utvrđeno je da je jama „Golubinka“ kod Šurmanaca bila u upotrebi i pre 6. avgusta 1941. godine. Naime, prvooptuženi zajedno sa saučesnicima je u više navrata – barem tri puta, tokom jula 1941. godine – dočekivao na železničkoj stanici u Šurmancima (Velika župa Dubrava) uhapšene Srbe iz Sarajeva i okoline (Velika župa Vrhbosna). Po preuzimanju, zatočenici su odvođeni do jame gde su likvidirani, a njihova tela bačena. Navedeno pokazuje postojanje komunikacije, odnosno koordinacije zločina, između lokalnih čelnika ustaškog pokreta (rojnik sela Šurmanaca, Ivan Jovanović „Crni“, tabornik grada Čapljine, Andrija Buljan i logornik čapljinskog kotara, Franjo Vego) i „spoljnih“ dužnosnika tj. njihovih pandana u Sarajevu i okolini, odnosno ilustruje uspostavljenu infrastrukturu ustaške organizacije. Ovde nije zgoreg podsetiti čitaoca ne samo na prethodni odeljak o zločinu u Prebilovcima, već i na tekst o istoriji NDH gde smo izložili ustrojstvo tj. strukturu ustaškog pokreta.
Železnička infrastruktura NDH
Opet ne slučajno, autor je kroz tekst na više mesta i u različitim kontekstima spominjao železnicu Nezavisne Države Hrvatske. Ova tema, iako od nemerljivog značaja za shvatanje načina sprovođenja genocida nad Srbima, predstavlja slabo istražen segment istorije NDH (časne izuzetke predstavlja, svakako, Mihovilovićeva dvotomna studija Željezničari u koncentracijskom logoru Jasenovac). Osim što predstavlja „opipljivo“ prisustvo države, njene komunikacijske infrastrukture, železnica, kao i telegraf uostalom, objašnjava način na koji je vršena komunikacija i koordinacija između različitih organizacionih nivoa ustaškog pokreta. Nažalost, železnica je isto tako omogućila sprovođenje genocida nad Srbima u NDH tj. predstavlja pouzdani indikator državnog projekta.
Hercegovačko selo Šurmanci nije nasumično odabrano, uostalom kao ni slavonsko selo Jasenovac kasnije i zatvor u Gospiću, pre toga. Osim što se u blizini sela nalazi zabačena jama „Golubinka“, do sela dopire i železnička infrastruktura. Konkretno, od Slavonskog Broda, preko Sarajeva i Mostara, pa sve do Čapljine i Metkovića proteže se jedan segment železničkog sistema NDH. Na tom putu, jedan krak odvaja se ka Šurmancima, kao što se jedan krak železničke linije Zemun-Slavonski Brod-Zagreb odvaja ka Jasenovcu. Ukratko, moguće je vršiti transport žrtava na lokacije dovoljno zabačene – otežava bekstvo žrtvama dok, istovremeno, umanjuje mogućnost slučajnih svedoka – i isto tako lako dostupne putem železničke mreže.
U praksi, to izgleda ovako: „Predveče, 4. avgusta, grupa zatočenih meštana sprovedena je peške do mosta na reci Bregavi gde su ih čekali kamioni radi transporta u obližnje selo, Tasovčići. Nakon noćenja u pomenutom selu, žene i deca premešteni su do železničke stanice u Čapljini gde su spojeni sa novom grupom Prebilovčana, pohvatanih tokom noći 4. na 5. avgust. […] Uveče, preuzeti od ustaškog tabornika Andrije Buljana i njegovih 300 ustaša, kompozicija vagona pristiže u selo Šurmanci gde ih dočekuje ustaški rojnik, Ivan Jovanović, zajedno sa ljudstvom iz Međugorja, Bijakovića i Šurmanaca, ukupne jačine oko 150 osoba.“
Nažalost, dok ne dobijemo istraživačko ili, pak, filmsko ostvarenje dometa poput Lancmanovog monumentalnog dokumentarnog filma Shoah, ostaje nam da se oslanjamo na pojedinačne studije slučaja ili skice poput ove. Međutim, motiva za takve i značajnije poduhvate ne bi trebalo da nam nedostaje jer dovoljno je samo uzeti u obzir činjenicu da su poslednji zatočenici gospićke grupe logora (Gospić-Pag-Jadovno) – istovremeno i prvi zatočenici jasenovačkog logorskog kompleksa – dopremljeni u Jasenovac uz pomoć železničke infrastrukture Nezavisne Države Hrvatske.
Beleška o autoru:
Stefan Radojković (1984) diplomirao je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, na katedri za istoriju (2009). Poslediplomske studije nastavio je na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu gde je stekao zvanje mastera politikologa za međunarodne poslove 2014. godine odbranivši master rad “Dugotrajni društveni sukobi – Kosovo i Metohija od 1980. do 2008. godine”. Iste godine, u novembru, upisao je doktorske akademske studije, program: Međunarodne i evropske studije FPN-a. Odlukom Svetog Arhijerejskog Sinoda 2017. godine imenovan je za sekretara Odbora za Jasenovac SAS SPC. Od 2018. godine, kao stručni saradnik Muzeja žrtava genocida (MŽG), učestvuje na projektima „Zločini na teritoriji bivše Jugoslavije u 20. i 21. veku“ i „Enciklopedija genocida u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj“. Od oktobra 2021. do juna 2022. godine obavljao je posao kustosa-istoričara u pomenutom muzeju. Od februara 2023. godine zaposlen je na Institutu za političke studije (IPS), u svojstvu istraživača-pripravnika. Takođe, višegodišnji je dopisnik i komentator novinskih časopisa i elektronskih medija poput „Pravoslavlje“, „Jerusalem Post“, „TV Hram“, „Talas.rs“, Radio „Svetigora“, „Blic“, „Religion in Praxis“, „KoSSev“ i „Nedeljnik“.
[1] Članak je prvobitno i originalno objavljen za internet portal Talas.rs tokom 2022. godine, u dva odvojena teksta dostupna preko: https://talas.rs/2022/08/23/genocid-nad-srbina-u-ndh-slucaj-prebilovci-1-deo/; i: https://talas.rs/2022/09/22/genocid-nad-srbima-u-ndh-slucaj-prebilovci-2-deo/.
[2] Kažem ponovo jer su se Prebilovci i stradanje drugih srpskih hercegovačkih sela tokom Drugog svetskog rata, kao posebna tema, našli u fokusu javnosti tadašnje Jugoslavije tokom novembra i decembra 1990. i početkom 1991. godine. Za više informacija pogledati dokumentarni film Zdravka Šotre „Evo naše dece“ iz 1991. godine - link: https://www.youtube.com/watch?v=yGky8nC1NQ8.
[3] Nakon analize teksta i savetovanja sa kolegama iz Banjaluke i Beograda, ukazao sam novinarki francuske novinske agencije da je „pismo generala Alesandro Luzana“ plod fikcije Vuka Draškovića, stvoreno za potrebe romana Molitva (V. Drašković, Molitva, Knj. 2, Nova knjiga, Beograd, 1986, str. 42–51). Dakle, nije u pitanju istorijski izvor (autentičan dokument) već jedna od legitimnih i uobičajenih formi literarnog pripovedanja za potrebe romana, zasnovanog na istorijskim događajima.
[4] Ovde ponovo dostavljamo na uvid način i nivoe organizovanja ustaškog pokreta (roj, tabor, logor, stožer i Glavni ustaški stan), u odnosu na administrativno uređenje NDH, dostupno preko: https://talas.rs/2021/04/09/kratka-istorija-nezavisne-drzave-hrvatske/#_ftn5.
[5] Opis jame i nalazi speleologa s kraja 1990. godine dostupni su i kod: S. Skoko, Pokolj hercegovačkih Srba ’41, Stručna knjiga, Beograd, 1991, str. 196 i 198.
[6] Isto, str. 195.
[7] Isto, str. 204–206.
