Livija Ekmečić
Dostojan poetski spomenik
(Čitajući pjesme posvećene stradanju Prebilovaca i Prebilovčana u dva posljednja rata)
Sve pesme pevaju o jednom od najstrašnijih genocida koji je počinjen u Hercegovini, nad nedužnim srpskim narodom. Prikazuju stradalništvo žrtava i dubinu pada njihovih dželata, izvirući sa onog istog predubokog vrela na kom se napajao naš narodni genije. Svaki od pesnika koji su se oglasili o Prebilovcima, a među njima su poznata imena kao Rajko Petrov Nogo, Stevan Raičković i Budimir Dubak, da spomenemo samo neke od njih, golemu narodnu tugu poneo je kao svoju. Jedni su kroz lično prikazali opšte, a drugi kroz opšte dali pojedinačno.
Svedočenja onih koji su preživeli taj krvavi avgust 1941. godine pripovedaju o njihovoj nadljudskoj snazi i volji za opstankom iako su skoro svi oko njih, njihovi najrodjeniji, surovo zbrisani sa lica zemlje. Samo je jedna od takvih, pričaĆetka Dragićevića tada deteta, koji se diže sa leševa svojih najbližih, i opstaje! I nakon tog velikog stradanja, baš kao što svedoči stih pesme Stevana Raičkovića; “I ne osta/ Niko od Jovana/ Đorđa/ Sima/ Damjana”… nije ostao niko od nosilaca starih srpskih imena, karakterističnih za hercegovačko područije. Ostali su među brutalno pobijenim ljudima. Dobro je poznato bacanje srpskog naroda u jame, a večiti hram koji ni jedna ruka neće moći srušiti jesu ove pesme. Među njima izdvajamo pesmu Budimira Dubaka Let anđela koja za temu uzima zločinački čin bacanja dece u jame. Te jame “u donju visinu / i anđele mame”. U čitanju poezije posvećene stradanju Prebilovcana smatramo da treba poći od ove pesme, jer ona direktno slika lik stradalnika, i to na jedini mogući način- kao anđele, poredeći ih sa najlepšom ikonom manastira Mileševe.
Pored toga što ove pesme vezuje jedan zločin koji se odigrao u različito vreme (1941. 1992.), nad različitim generacijama, vezuje ih i prostor. Sve one prostorno su u vezi sa Prebilovcima i okolinom Prebilovaca, pa bilo da aludiraju direktno na Prebilovce, bilo da su akteri iz Prebilovaca ili, kao u slučaju pesme Neka pada snijeg Gospode Rajka Petrova Noga, da su tu prvi put ispevane.
Kakav je to prostor? Pesme kao što je pesma Božidara Bjelice Japana daje prvi odgovor na ovo pitanje ukazujući da je to prostor „đe đeca đeda iz priče znaju“. A taj đed, kako kažu stihovi Sanje Dragićević u pesmi Božanska lađa; nalazi svoj spokoj na nebu.
Narodna pesma „Pitaju me odakle si rode“ podseća kakav je to bio prostor pre ustaških zločina. Bio je plodan. Na njemu je nicalo ono, možda najlepše, što imamo od kultirnog nasleđa- usmena književnost. Bio je to prostor narodnih običaja, tradicije i legende, razvijene kolektivne svesti jednog mirnog i radnog naroda, što se nazire u ovoj pesmi. U njoj je naročito vidljiv veseo narodni duh.
Međutim, želimo li videti kakav je to prostor nakon stradanja (1992.), dovoljno je pogledati stihove pesme “Povratak“Biserke Dabetić; „Suvo korito života,/ cedi poneki dečiji smeh/…zmijama obeleženo,/ užareno tlo, drago je.“
Poetski kutak na portalu Prebilovci- selo na Interetu svedoči i o životu povratnika odakle baka Mira pesmom šalje poruku unuku Bošku Neka ti se ostvare svi snovi tvoji,/ to ti žele baba i deda tvoji./ Mirjana Tripković Srećni dani.
Vratimo se na vreme koje je opevano u ovim pesmama. To je vreme sa jedne strane istorijsko, ali ne odnosi se samo na stradanja 1941. godine, nego kao što se vidi iz pesme Božidara Bjelice, koja slika junaka 90-tih, to je vreme i kraja XX veka. A sa druge strane vreme u pesmama je univerzalno. Pesma Đorđa Sladoja „Javič“ prvo nabraja one koji su bežali pred nesrećom, a onda daje stih strašnog upozorenja svim potomcima- “Izlazili bežeći od neke napasti/ Koje se ni ti, kanda, nećeš spasiti“.
U tom teškom vremenu nisu stradali samo pojedinci, nestale su čitave porodice kako se to da videti i u večitom poetskom spomeniku tim žrtvama, u pesmi Stevana Raičkovića „Umesto kamena za spomen-crkvu u Prebilovcima“
Ono što ovaj pesnik daje, kako i sam u naslovu kaže, umesto kamena, ostaće večno, nepodložno, kao kamen- ni rušenju ni zubu vremena. Postoji i postojaće.
Čitajući ove pesme, opažamo da se lik stradalnika menja. Stradalnici 1941. godine su anđeli i zvezde, a 1992. to su hrabri ratnici: “Nosio si u sebi grdnu muku hercegovačku/ đe đeca đeda iz priče znaju,/ i vapaj neosvećenih prebilovačkih kostiju/ što muk ih je mrakom sahranio“, koji su rasli sa velikom tugom u kolektivnom pamćenju na strašnu 1941. godinu.
Ovaj prikaz poezije završili bismo sa pesmom Rajka Petrova Noge „Neka pada snijeg Gospode“, koja oslikava emocije potomaka stradalnika, ali i svih onih koji svoju istoriju osećaju vrlo blisko i intimno. Sagledava se istorija stradanja i bola, istorija jednog naroda koji se trudio da opstane na tlu gde je zemlja crvena od njegove krvi. Obzirom na godinu kada je pesnik izrecitovao svoju pesmu, smatraćemo je proročanskom. Proročanska strofa u njoj je: „Spavajte moji umrli/ Bez groba i bez biljega/ Neka vas vjetar zagrli/ Zavije pokrov snijega“. Kada se pročitaju ovi stihovi, a zna se da je napravljena spomen-kosturnica srušena, da je groblje bombardovano, jasno je zašto su se u stara vremena pesnici smatrali za proroke i za božanska bića.
Ostaje nam da se duboko zamislimo nad ovom pesmom i zapitamo kakav je to sneg kog pesnik priziva da pada, pada iz sjećanja- i to sjećanja na strašan pomor, a pada po očimima!
Različiti pesnici kao jedan, različitim stihovima ispričali su potresnu istinu. Opomenuli, upozorili da se zločin ne ponovi. Bez kletve. Poezija posvećena Prebilovcima opominje i zločince, a i one koji su se poneli gore od zločinaca- umanjivanjem zločina i betoniranjem grotla jama rekavši da se to nije dogodilo. A dogodilo se!
Poezija posvećena Prebilovcima i Prebilovčanima večni je spomenik stradalima, jedina uteha njihovim potomcima i nepresušno vrelo najtužnije istine našeg naroda.
------
Autor je apsolvent na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, odsjek za srpsku književnost. Livija je rođena u Čapljini a živi u Beogradu.
Objavljeno februara 2010. godine
